مطالعه تطبیقی آرایه‌های گچی دو بنای شاخص در "خراسان بزرگ": رباط شرف و مسجد فریومد (سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی)

از هنر گچبری قرون پنجم تا هشتم هجری قمری در خراسان بزرگ، آثار نفیسی چون آرایه‌های گچی رباط شرف (سلجوقی) و مسجد جامع فریومد (سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی) باقی مانده است که در نوع خود کم‌نظیر هستند. شباهت‌ها و تفاوت‌های آرایه‌های این دو بنا در خراسان بزرگ همواره مورد توجه متخصصان امر بوده است، اما تا به امروز به نتیجه‌ای درخور دست نیافته‌اند. بدین سبب هدف این پژوهش مقایسه آرایه‌های گچی این دو بنا برای بیان ویژگی‌های مشترک و شناسایی تغییرات رخ داده در گذر زمان از حیث نوع ترکیب‌بندی و گونه تزیین گچی از دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی است. عمده‌ترین سوال‌ این پژوهش عبارت است از: شباهت‌ها و تفاوت‌های آرایه‌های گچی این دو بنای شاخص در خراسان، از منظر تحولات ترکیب‌بندی نقوش و گونه‌های تزیینی کدامند؟ روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است و شیوه جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است. نتایجِ مطالعات حاکی از تشابه سبک آرایه‌های این دو بنا هستند، اما با تفاوت‌های ظریفی که نشان از رشد و تکامل هنر گچبری از دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی دارد. در مسجد جامع فریومد شیوه «بسیار برجسته» در کنار دیگر گونه‌های تزیینی رایج از دوره سلجوقیان بکار رفته است. علاوه بر آن، در دوره سلجوقیان آجر و گچ در ترکیب بایکدیگر یک تزیین را ایجاد می‌کردند، اما در دوره ایلخانی این سنت تغییر کرده و گچ به تنهایی نقش عمده را در تزیین سطوح به عهده گرفت. در رباط شرف، نقش آرایه‌ها عمدتاً گیاهی با ترکیب‌بندی حلزونی بوده، اما در دوران بعدی نقوش تلفیقی (گیاهی، هندسی و کتیبه) با ترکیب بندی مواج، حلزونی و هندسی رواج بیشتری یافته است. همچنین نقش هندسی «گره» از جمله نقوشی است که در آرایه‌های گچی دوره ایلخانی خصوصاً مسجد جامع فریومد بسیار استفاده شده است. بطور کلی، نقش‌ها در مسجد جامع فریومد ظریف‌تر و پیچیده‌تر هستند و در ترکیب با کتیبه‌های تزیینی، سطوحی پُرکار در چند لایه را ایجاد کرده‌اند که نقش بسزایی در ترکیب‌بندی آرایه‌های هم دوره خود داشته است.